Η ανάγκη οράματος και αποφάσεων

Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται μπροστά σε ένα πιεστικό σταυροδρόμι. Φυσικά αναφέρομαι σε ώρα αποφάσεων όχι μόνο για τις πολιτικές ηγεσίες, αλλά και τους πολίτες της ηπείρου. Δεν είμαι οικονομολόγος (ούτε κατά διάνοια), απλά προσπαθώ να σκέφτομαι λογικά, να ενημερώνομαι και εδώ παρουσιάζω μία σειρά προσωπικών λογικών σκέψεων και συμπερασμάτων.

Η παρούσα κατάσταση:

Όλες οι πλευρές, που συμφωνούν στο κοινό Ευρωπαϊκό μέλλον, τελικά συγκλίνουν στην άποψη ότι είναι απαραίτητη μία πιο σταθερή βάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να μπορέσει να εξελιχθεί και να αντιμετωπίσει την επόμενη δοκιμασία που θα παρουσιαστεί, ως μία οντότητα. Η επόμενη δοκιμασία θα αφορά την παγκόσμια ανακατανομή προσβάσεων σε φυσικούς πόρους και οικονομικής επιρροής από την δύση προς την ανατολή (αυτό σε επόμενο άρθρο).

Η Ασία συγκεντρώνει πλέον την πλειοψηφία των παραγωγικών διαδικασιών, αναβαθμίζειι ταχύτατα το βιωτικό επίπεδο, ενώ σύντομα θα αρχίσει να νιώθει την πίεση από την μείωση της ζήτησης των προϊόντων της, κυρίως λόγω επιβράδυνσης των εξαγωγών της που σταδιακά θα επηρεάσει και την εσωτερική κατανάλωση, αλλά και της αναπόφευκτης υπερτίμησης του νομίσματός της κάποια στιγμή. Είναι προφανές ότι η παρούσα κρίση των δυτικών οικονομιών θα οδηγήσει σε έλεγχο της κατανάλωσης τόσο ως προς την ποσότητα όσο και ως προς την πηγή προέλευσης των αγαθών, αλλά και της ενέργειας, που στη συνέχεια θα πιέσει οικονομικά τις παραγωγικές χώρες της Ασίας, την Ρωσία, αλλά και τις Γερμανία - Ολλανδία.

Ιστορικά μιλάμε για μία ταλάντωση μεταξύ μίας ελεγχόμενης οικονομίας (συμβιβασμός Bretton Woods 1944 - κοινωνικό κράτος πρόνοιας) και του ανεξέλεγκτου "νόμου" των αγορών (προεδρία Nixon και κατάργηση της αναλογίας χρυσού για το δολάριο τον Αύγουστο του 1971, πρωθυπουργία Thatcher αρχές δεκαετίας '80). Προϊόν αυτής της διαδικασίας ήταν το Ευρώ της δεκαετίας του '90. Οι αγορές είχαν πλέον ανακτίσει την θέση που κατείχαν προ της κρίσης του 1929. Η ισχύς τους βασίστηκε σε χρηματο-οικονομικά προϊόντα, διαδικασίες και υπηρεσίες και υπήρξε αποστασιοποίηση από την πραγματική οικονομία (παραγωγή). Έτσι ώθησαν το Ευρώ σε μία ξέφρενη κούρσα μέσα στον στίβο των χρηματοπιστωτικών παιχνιδιών.

Αν κοιτάξουμε από απόσταση και βάλουμε στην άκρη όλο το θόρυβο της τρέχουσας επικαιρότητας, τότε στην πραγματικότητα υπάρχουν δύο δρόμοι μπροστά στην Ευρωπαϊκή κοινότητα από εδώ και πέρα:

• Επιμονή στην δοκιμασία αντοχής του ενιαίου νομίσματος σε μία ετερόκλητη ένωση κρατών. Νόμισμα που η ίδρυσή του υπαγορεύτηκε από αυτές ακριβώς τις αγορές που τώρα προβλέπουν την διάλυσή του. Σε αυτό το δρόμο οι χώρες που παραστρατούν ή θα τιμωρούνται με οικονομικό "γύψο" ή θα παίρνουν τον δρόμο της εξόδου από την Ευρωζώνη (που όμως δεν έχει προβλεφθεί διαδικαστικά)
• Ενίσχυση της ουσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης έτσι ώστε να υπάρξει μία πιο ορθολογική κεντρική λειτουργία και στήριξη του κοινού νομίσματος.

Η πολιτική ιστορία έχει δείξει, από την εποχή του Καρλομάγνου, ότι η γηραιά ήπειρος ισορροπεί μεταξύ προσπαθειών ενοποίησης και εθνικών συμφερόντων. Απλά οι προσπάθειες ενοποίησης ιστορικά γίνονταν με επεκτατικές πολιτικές και πολέμους.

Η πορεία που ξεκίνησε την δεκαετία του '50 προς μία ενωμένη Ευρώπη προχώραγε για 40 χρόνια με προσεκτικά και σχεδιασμένα βήματα με κρατική επίβλεψη, υπό την σκιά του πολιτικού και οικονομικού δίπολου ΗΠΑ - Σοβιετικής Ένωσης, καπιταλισμού και κρατισμού, αλλά και των λαθών του παρελθόντος. Στις αρχές της δεκαετίας του '90 αποφασίστηκε η επιτάχυνση της διαδικασίας με την παρουσίαση του ενιαίου νομίσματος. Ήταν η εποχή που οι τελευταίες μνήμες και κοινωνικές αναστολές από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, μπήκαν για τα καλά στο ντουλάπι της ιστορίας, ενώ είχε καταρρεύσει πλέον ο έτερος πόλος του κρατισμού με την πτώση του ανατολικού μπλοκ.

Η λογική λέει (και οι "φυσικοί" κανόνες της οικονομικής επιστήμης) ότι ενιαίο νόμισμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με κοινή οικονομική, φορολογική, εργατική και εισοδηματική πολιτική, κοινή πολιτική κοινωνικής πρόνοιας, μία κεντρική τράπεζα και κοινούς κανόνες λειτουργίας της αγοράς για όλη την ευρωζώνη. Όμως αυτά δεν λειτούργησαν μέχρι σήμερα στην Ε.Ε. με αποτέλεσμα την κρίση που βιώνουμε σήμερα. Οι εθνικές δυσλειτουργίες κάποιων κρατών είναι απλά εκφάνσεις της συνολικής αποτυχίας λειτουργίας της ευρωζώνης.

Ο συνδυασμός της οικονομικής κατάστασης της Ε.Ε. αλλά και τις παγκόσμιας οικονομίας έχει οδηγήσει ήδη σε αναταράξεις την κατανάλωση και την ζήτηση στις αγορές. Όλο αυτό το σκηνικό δημιουργεί συνθήκες ανατροπής ισορροπιών.

Δείτε σχετικό διάγραμμα της εξέλιξης του εμπορικού ισοζυγίου της Ε.Ε. το οποίο πλέον έχει εμφανείς ελλειμματικές τάσεις για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια:

Source: tradingeconomics.com

Επίσης μπορείτε να δείτε το report της Eurostat για το εμπορικό ισοζύγιο των χωρών της Ευρωπαϊκής ένωσης: April 2011 Euro area external trade deficit 4.1 bn euro 15.9 bn euro deficit for EU27

Ας δούμε τις δύο επιλογές που προβάλλουν μπροστά μας με τις λογικές, πιθανές εξελίξεις τους.

Ανισορροπία και εμμονή στο ενιαίο νόμισμα

Η εξυπηρέτηση των ελλειμμάτων από τις αγορές είναι πλέον προβληματική (ή άκρως ασύμφορη με κάθε κανόνα οικονομικής λογικής) μετά τις συνέπειες της χρηματοπιστωτικής κρίσης που ξεκίνησε το 2008. Το πρόβλημα των τραπεζών το 2008, αντιμετωπίστηκε με κρατικά κεφάλαια και φυσικά στην συνέχεια εξελίχθηκε σε πρόβλημα χρηματοδότησης των κρατικών χρεών! Πλέον ο μόνος τρόπος που απομένει για τις προβληματικές οικονομίες είναι η ενδοευρωπαϊκή, "εκτός αγορών" μεταφορά πόρων, τόσο για τα κράτη όσο και για τις τράπεζές τους που δεν βρίσκουν πλέον πόρους στην διατραπεζική αγορά.

Η κοινή γνώμη των Ευρωπαϊκών χωρών που καλούνται να υποστηρίξουν τις ελλειμματικές οικονομίες, είναι απόλυτα λογικό να μην καλοβλέπει, σε πρώτη ανάγνωση, τέτοιες κινήσεις. Είναι ουτοπικό να περιμένει κάποιος ότι η κοινή γνώμη μίας οποιασδήποτε χώρας θα έχει το επίπεδο γνώσης και κατανόησης που θα της επιτρέψει να αποδεχτεί ότι το έλλειμμα και το πλεόνασμα είναι απλά δύο όψεις ενός νομίσματος, ειδικά όταν αυτό αφορά την μεταφορά πόρων σε μία χώρα κάποια χιλιάδες χιλιόμετρα μακρυά.

Με βάση αυτή την κοινωνική και στη ουσία εθνική πόλωση λοιπόν προκύπτει το προφανές, ότι δηλαδή το Ευρώ δεν θα έχει καν λόγο ύπαρξης! Η μεταφορά πόρων για την εξισορρόπηση των οικονομικών ελλειμμάτων θα είναι πάντα δύσκολη ως πολιτική απόφαση και αυτή η κατάσταση δεν είναι βιώσιμη σε βάθος χρόνου.

Άρα η πρώτη επιλογή έχει ως λογικό πιθανό επακόλουθο την διάλυση (με πολλούς και διάφορους πιθανούς τρόπους) της ευρωζώνης και αυτονόμηση των εθνικών οικονομιών.

Το συμπέρασμα αυτό είναι άμεσο αν αναλογιστούμε ότι τα ελλειμματικά κράτη με τις ζημιογόνες κυβερνήσεις τους, θα πρέπει να μπουν σε "τεχνητή υποστήριξη" από τα πλεονασματικά κράτη. Ο λόγος που υπάρχει αυτή η ζυγαριά πλεονάσματος - ελλείμματος, δεν είναι του παρόντος. Η λογιστική ύπαρξη όμως αυτού δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κανέναν! Πάντως, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι πάντοτε θα υπάρχουν ελλείμματα και πλεονάσματα, γιατί απλά είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Το σημαντικό είναι να σχεδιάζεται και να υπάρχει ουσία στην ύπαρξη αυτών των δύο καταστάσεων, κάτι το οποίο δεν έχει γίνει στην Ε.Ε.

Σε αυτό το σενάριο η μετάλλαξη αυτή της Ευρωζώνης μπορεί να έχει πολλές μορφές:

1. Αυτόνομα εθνικά νομίσματα και εθνικές πολιτικές - το θεωρώ απίθανο καθότι η Β. Ευρώπη θα δεχθεί διαδοχικά ισχυρά πλήγματα στις εξαγωγές της και την  αγορά εργασίας, ενώ αποτελεί και αδιανόητης κλίμακας πισωγύρισμα στην πορεία που έχει ξεκινήσει από το '50 προς την  Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Το κόστος για τις οικονομίες της Β. Ευρώπης θα είναι μεγαλύτερο από το να απαλλάξουν τις προβληματικές οικονομίες από τα χρέη τους!
2. Ενιαίο νόμισμα χωρών με παρόμοιες οικονομίες: Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες, Ολλανδία Λουξεμβούργο, Αυστρία και ίσως και Πολωνία. Από την άλλη πλευρά αυτόνομα εθνικά νομίσματα στην περιφέρεια. Έτσι θα μετριαστεί το πλήγμα στις παραγωγικές διαδικασίες του βορά.
3. Αυτόνομα νομίσματα με μία "κυμαινόμενη" κεντρική ισοτιμία με το "λογιστικό" ευρώ (κάτι σαν το ECU της δεκαετίας του '90). Έτσι θα επιτρέπονται τοπικές διορθωτικές παρεκκλίσεις όταν χρειάζεται. Μάλλον το πιο ρεαλιστικό σενάριο!

Τα 3 αυτά σενάρια έχουν έναν κοινό παρονομαστή: Κάποια κράτη πάλι θα "χάνουν" και δεν θα μπορούν να δανειστούν με υγιείς όρους για να καλύψουν τις ανάγκες τους. Άρα, αργά ή γρήγορα θα επικρατήσει εθνική πόλωση με βίαιες συνέπειες. Παρόμοιες έχει ζήσει η Ευρωπαϊκή ήπειρος ουκ ολίγες φορές και ξεσπάνε με διάφορες αφορμές.

Η ουτοπία του να πιστέψει κάποιος ότι χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, το Βέλγιο, η Πορτογαλία ή ακόμα και οι Γαλλία, Αγγλία, θα μετατραπούν με το γύρισμα ενός διακόπτη σε οικονομικά ισορροπημένες χώρες που δεν θα έχουν ανάγκη να δανείζονται, είναι επίσης προφανής! Οι περισσότερες από αυτές, ιστορικά δεν έχουν καν παράδοση νοικοκυρεμένων οικονομιών. Αρκεί κανείς να κοιτάξει τις υποτιμήσεις των νομισμάτων τους που γινόντουσαν στην προ Ευρώ εποχή. Επιπλέον, οι παραγωγικές διαδικασίες έχουν μεταφερθεί εκτός των συνόρων τους και δεν γίνεται να γυρίσουν πίσω με τους σημερινούς όρους.

Άρα το σενάριο αυτό έχει μια κατεύθυνση πόλωσης και λεπτών ισορροπιών που συνήθως καταλήγουν σε βίαιες διορθώσεις. Πολλοί μπορεί να λένε ότι μία τέτοιου είδους βίαιη διόρθωση θα δώσει την ευκαιρία ταχύτερης επανόδου μετά. Αυτό έχει ισχύσει στο παρελθόν κάποιες φορές, αλλά δεν πρέπει να παραβλέπουμε το επόμενο μεγάλο και πραγματικό πρόβλημα που θα παρουσιαστεί σύντομα και έχει να κάνει με την ισορροπία μεταξύ Ασίας και δυτικού κόσμου. Ίσως η διόρθωση των ανισορροπιών να μην έρθει όπως την υπολογίζουν κάποιοι.

Ταχύτατη ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Ο άλλος δρόμος απαιτεί την ολοκλήρωση της ενιαίας Ευρώπης με κοινές οικονομικές, εργασιακές, φορολογικές πολιτικές. Ποιες θα είναι αυτές είναι αντικείμενο διερεύνησης. Αλλά σίγουρα θα πρέπει να είναι τέτοιες που θα μπορούν να απαντήσουν ρεαλιστικά στον ανταγωνισμό της ασιατικής ηπείρου. Σίγουρα θα είναι τέτοιες που θα επιβάλλουν μείωση και αλλαγή των καταναλωτικών συνηθειών των πολιτών της ενιαίας Ευρώπης. Δεν θα μπω σε περισσότερες λεπτομέρειες καθώς είναι ένα άλλο ξεχωριστό θέμα. Αλλά είναι ουτοπικό να πιστεύουμε ότι μπορούμε να αγοράζουμε τα πάντα από την Ασία, χωρίς συνέπειες, βασιζόμενοι μόνο σε χρηματοπιστωτικά κόλπα.

Θα πρέπει λοιπόν όλα τα κράτη να υιοθετήσουν κοινούς κανόνες λειτουργίας. Αυτοί θα διαμορφωθούν και θα επιβλέπονται από μία κεντρική διακυβέρνηση, γιατί δεν υπάρχει άλλος αξιόπιστος τρόπος. Διαφορετικά μικροπολιτικά συμφέροντα θα ψάχνουν πάντα για τρόπους να "λυγίσουν" τους κανόνες. Το μοντέλο αυτό θα προβλέπει διαδικασίες με τις οποίες τα μέλη που δυσλειτουργούν θα αναμορφωθούν αναλόγως, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να έχει και διαδικασίες που θα εξασφαλίζουν την βιωσιμότητα του συνόλου της Ευρωπαϊκής κοινωνίας σε βάθος χρόνου.

Δυσλειτουργία δεν είναι μόνο το κρατικό έλλειμμα, αλλά είναι και ο υπερβολικός ιδιωτικός δανεισμός (για ενίσχυση της κατανάλωσης που δημιουργεί με την σειρά της πλεόνασμα στις παραγωγικές χώρες). Είναι και η διάλυση των κοινωνικών δομών στον βωμό της ανταγωνιστικότητας (προς όφελος της εντατικοποίησης της παραγωγής). Είναι ακόμα και η υπογεννητικότητα που οδηγεί σε ασφυξία το κράτος πρόνοιας σε βάθος χρόνου (με συνέπεια την ανάληψη όλο και μεγαλύτερων ρίσκων από τα ασφαλιστικά ταμεία). Οι λύσεις σε αυτά τα θέματα, που ενδεικτικά θίγω εδώ (και πολλά άλλα) απαιτούν ξεχωριστή ανάλυση.

Όταν λοιπόν γίνεται συζήτηση για την "διόρθωση" κάποιων "περιφερειών" της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τότε όλα αυτά τα θέματα πρέπει να μπαίνουν στο ίδιο τραπέζι και όχι μόνο τα οικονομικά μέτρα που θα αλλάξουν τον τρόπο λειτουργίας τους. Πρέπει να δίνεται λύση εξίσου στα οικονομικά αλλά και στα διαρθρωτικά προβλήματα όλςη της Ευρωζώνης.

Αυτή η δεύτερη λύση προφανώς συνεπάγεται:

1. Συμφωνία της κοινής πορείας σε όλες τις εκδοχές κοινωνικής - πολιτικής οργάνωσης που προανέφερα.
2. Συστράτευση των εθνικών πολιτικών προς την εξυπηρέτηση του κοινού σκοπού που είναι η ευημερία της Ευρώπης σε υγιή βάση.
3. Έλεγχο της εφαρμογής των πολιτικών σε όλα τα κράτη μέλη (ακόμα και τα πιο συμβατά προς τις συμφωνηθείσες πολιτικές) από μία κεντρική εξουσία.
4. Έλεγχο της κεντρικής εξουσίας από τον λαό της Ευρωπαϊκής Κοινότητας ανά τακτά χρονικά διαστήματα με δημοκρατικές διαδικασίες.

Όλα αυτά, για να γίνουν αποδεκτά, πρέπει να παρουσιαστούν στις τοπικές κοινωνίες ως όραμα και κοινή πορεία. Επίσης πρέπει να τεθεί ξεκάθαρα και η εναλλακτική οδός, αν δεν προκύψει τέτοια συμφωνία. Απαιτείται υπευθυνότητα, θάρρος και κοινωνική συνείδηση από τους πολιτικούς που θα κληθούν να παρουσιάσουν το όραμα αυτό.
- Σχετική συνέντευξη του Frank Walter Steinmeier στην Bild (BILD-Interview mit SPD-Fraktionschef Frank-Walter Steinmeier - Politik Inland - Bild.de)
- Δηλώσεις Jean Claud Trichet (Jean-Claude Trichet calls for European finance ministry | Business | The Guardian)
- EU's Barroso warns about cost of splitting euro zone | Reuters
- The euro zone: Is this really the end? | The Economist

Μία παράμετρος που δεν χωράει διαπραγμάτευση, είναι ο χρονικός ορίζοντας που υπάρχει για να αναλυθεί, μορφοποιηθεί και παρουσιαστεί αυτός ο δρόμος. Δυστυχώς ο χρόνος έχει τελειώσει. Οι λύσεις πρέπει να παρουσιαστούν σε βάθος το πολύ 3-5 ετών, καθώς δεν υπάρχουν οι αντοχές για συνέχιση της σημερινής κατάστασης. Επίσης τα εκτός Ευρώπης συμφέροντα δεν προσφέρουν άνεση κινήσεων. Παγκοσμίως η ιστορία λειτουργεί με δίπολα και όχι με περισσότερους πόλους. Η Ε.Ε. αυτή τη στιγμή παρουσιάζεται ως ο 3ος πόλος...

Δεν πρέπει να βλέπει ο πολίτης της Ελλάδας ή της Ιταλίας ή της Τσεχίας τα μέτρα ως τιμωρία ή διόρθωση για όσα γίνονταν μέχρι εχθές. Τα μέτρα πρέπει να πάρουν την δυναμική μίας κίνησης προς ένα κοινό μέλλον που θα μας δώσει το δικαίωμα να διεκδικήσουμε μία βιώσιμη κοινωνία κοντά στα πολιτιστικά πρότυπα που έχουμε συνηθίσει. Και ο λόγος είναι απλός. Ότι ξέραμε μέχρι σήμερα ως τρόπος ζωής, δεν ισχύει πλέον και δεν γίνεται να ισχύει, γιατί απλά είχε βασιστεί σε μία χρηματοπιστωτική οικονομία και όχι στην πραγματική. Ωστόσο μέτρα λιτότητας θα πρέπει να πλαισιώνονται και από διαδικασίες βιώσιμης μεταφοράς πόρων, όπως παραγωγικές διαδικασίες, στις κοινωνίες που το έχουν ανάγκη. Δεν γίνεται να ελπίζει ο πεινασμένος ότι κάποιος θα του δίνει ψωμί για όλη του τη ζωή. Καλύτερα να έχει τον τρόπο να το φτιάχνει και μόνος του.

Παράδειγμα: Να φτιαχτούν ηλιακά πάρκα στην Ελλάδα, αλλά με εξαρτήματα και εργοστάσια παραγωγής που θα βρίσκονται στην Ελλάδα! Να εργάζονται σε αυτά ντόπιοι και ας πηγαίνει η ενέργεια σε γειτονικές χώρες.

Ο ρόλος του πολιτικού είναι να παρουσιάζει στρατηγική και όραμα στην κοινωνία. Να εξυπηρετεί το κοινωνικό συμφέρον σύμφωνα με τις πολιτικές πεποιθήσεις του, αλλά και να αναλύει την προοπτική με ρεαλισμό και ευθύνη. Να κάνει αυτό που δεν μπορεί να κάνει το πλήθος που τον ακολουθεί. Πρέπει να μπορεί να εμπνεύσει εμπιστοσύνη για το όραμά του και τις προθέσεις του. Μόνο έτσι μπορεί να κατευθύνει τον τρόπο ζωής των πολλών. Και όσο και αν το αποφεύγουν οι σύγχρονοι πολιτικοί ηγέτες, αυτό είναι μέρος της δουλειάς τους. Να καθορίζουν τον τρόπο ζωής των λαών.